Tai biến mạch máu não (đột quỵ) là nguyên nhân hàng đầu gây tàn tật và tử vong tại Việt Nam và trên thế giới. Đây là tình trạng cấp cứu, cần được phát hiện và điều trị kịp thời nếu không sẽ để lại nhiều hậu quả nghiêm trọng về thần kinh và vận động. Dưới đây là các thông tin về nguyên nhân, dấu hiệu nhận biết, cách cấp cứu, điều trị và phòng ngừa tai biến mạch máu não.

 
Tai biến mạch máu não còn gọi là đột quỵ

1. Tai biến mạch máu não là gì?

Tai biến mạch máu não, hay còn gọi là đột quỵ (stroke) là tình trạng mất lưu thông máu đột ngột đến một khu vực của não, xảy ra khi mạch máu não bị tắc nghẽn bởi cục máu đông hoặc bị nứt vỡ, gây chảy máu trong não.

Bộ não là cơ quan cực kỳ phức tạp kiểm soát các chức năng khác nhau của cơ thể. Não chỉ chiếm 2% khối lượng cơ thể nhưng lại cần 15-20% tổng cung lượng tim để cung cấp oxy cần thiết cho quá trình trao đổi chất. Nếu xảy ra tai biến mạch máu não, tế bào não chết đi sẽ gây ra nhiều biến chứng về thần kinh và vận động.

Tai biến mạch máu não là một tình trạng cấp tính cần cấp cứu kịp thời, nếu không sẽ để lại hậu quả nặng nề, nghiêm trọng nhất là tàn tật và tử vong.

2. Các loại tai biến mạch máu não

Có hai loại tai biến mạch máu não là:

- Đột quỵ thiếu máu cục bộ (nhồi máu não): Hơn 80% các trường hợp tai biến mạch máu não do thiếu máu, xảy ra khi mạch máu cung cấp máu cho não bị thu hẹp hoặc tắc nghẽn bởi cục máu đông.

- Đột quỵ xuất huyết não: Xảy ra khi một mạch máu trong não bị vỡ và chảy máu ra xung quanh, gây tổn thương nhu mô não. Có hai loại là: Xuất huyết nội sọ (trong não) và xuất huyết khoang dưới nhện.

Ngoài ra, một tình trạng khác khá giống tai biến mạch máu não là cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA), nhưng chỉ diễn ra trong thời gian ngắn, sau đó biến mất. Nguyên nhân thường là do tạm thời mất lưu thông máu do cục máu đông. 

TIA được xem là dấu hiệu cảnh báo đột quỵ trong tương lai. Hơn 1/3 số người bị TIA nếu không được điều trị sẽ bị đột quỵ trong vòng 1 năm sau đó, và khoảng 10-15% số người sẽ bị một cơn đột quỵ nghiêm trọng trong 03 tháng sau khi bị TIA.

 
TIA là dấu hiệu cảnh báo tai biến mạch máu não 

3. Nguyên nhân của tai biến mạch máu não là gì?

a. Nguyên nhân gây đột quỵ thiếu máu cục bộ

Nguyên nhân chính gây tai biến mạch máu não do thiếu máu cục bộ là huyết khối hình thành tại động mạch bị vữa xơ, thường là động mạch cảnh, động mạch sống nền và động mạch não. Xơ vữa động mạch là tình trạng chất béo tích tụ trong trong lòng mạch thành các mảng xơ và cứng, gây hẹp động mạch. Khi mảng xơ vữa vỡ ra tạo điều kiện hình thành cục máu đông lấp kín lòng mạch. 

Một nguyên nhân khác là thuyên tắc mạch, khi cục máu đông hình thành ở một vị trí khác trong hệ tuần hoàn, thường là từ tim, sau đó di chuyển theo dòng máu lên não gây thuyên tắc mạch máu não. Nguyên nhân chính của thuyên tắc thường là do bệnh lý từ tim, viêm nhiễm, ung thư.

Bệnh lý mạch máu não - thường là những động mạch nằm sâu trong não, cũng có thể dẫn đến đột quỵ thiếu máu cục bộ. 

b. Nguyên nhân gây đột quỵ xuất huyết não

Các nguyên nhân gây tai biến mạch máu não do xuất huyết não là:

- Tăng huyết áp.

- Bệnh amyloidosis não.

- Các bệnh rối loạn đông máu.

- Điều trị thuốc chống đông máu.

- Liệu pháp tiêu sợi huyết trong điều trị nhồi máu cơ tim cấp hoặc đột quỵ thiếu máu não cấp tính (có thể gây xuất huyết não).

- Dị dạng động tĩnh mạch, phình động mạch và các dị tật mạch máu khác (u tĩnh mạch và xoang hang).

- Viêm mạch.

- Khối tân sinh trong sọ.

 
Tai biến mạch máu não do mạch máu bị tắc nghẽn hoặc vỡ 

4. Ai có nguy cơ bị tai biến mạch máu não?

Nguy cơ bị tai biến mạch máu não tăng lên theo tuổi tác, người từ 55 tuổi sẽ có nguy cơ cao hơn người trẻ. Tuy nhiên, hiện nay có nhiều trường hợp người trẻ dưới 30 tuổi cũng bị đột quỵ.

Đàn ông có nguy cơ cao hơn phụ nữ. Ở phụ nữ, phần lớn các trường hợp tai biến mạch máu não xảy ra ở độ tuổi lớn hơn nam giới, nguy cơ tử vong cũng cao hơn nam giới.

Các yếu tố nguy cơ khác của tai biến mạch máu não là:

- Tăng huyết áp (nguy cơ quan trọng nhất)

- Đái tháo đường và rối loạn dung nạp đường huyết

- Rối loạn lipid máu

- Bệnh tim: Suy tim, cơ tim giãn nỡ, bệnh van tim, rung nhĩ, bệnh tim bẩm sinh.

- Bệnh lý mạch máu: xơ vữa động mạch, bệnh động mạch vành, bệnh động mạch ngoại biên, hẹp động mạch cảnh, dị dạng mạch máu.

- Cơn thiếu máu não thoáng qua

- Ngưng thở khi ngủ

- Bệnh hồng cầu hình liềm

- Béo phì

- Dùng thuốc tránh thai hoặc dùng hormone sau mãn kinh

- Tiền sử gia đình có người bị đột quỵ

- Lối sống: nghiện rượu, hút thuốc lá, ít hoạt động thể chất, sử dụng ma túy (cocaine, methamphetamine)

 
Bệnh nhân bị bệnh lý tim mạch có nguy cơ đột quỵ

5. Dấu hiệu nhận biết người bị tai biến mạch máu não?

Nhận biết các triệu chứng của tai biến mạch máu não bằng B.E.F.A.S.T:

- Balance – Cân bằng: Đột nhiên gặp khó khăn trong việc giữ thăng bằng hoặc phối hợp cơ thể.

- Eye – Mắt: Mờ hoặc mất thị lực ở một bên hoặc cả hai bên mắt.

- Face – Khuôn mặt: Khuôn mặt méo xệ một bên, hoặc miệng méo sụp xuống. 

- Arm – Cánh tay: Tê hoặc yếu cánh tay, không giơ tay lên được, một bên yếu hơn bên còn lại.

- Speech - Ngôn ngữ:  Đột nhiên nói chuyện không lưu loát, bị ngọng hoặc không nói được.

- Time – Thời gian: Đưa bệnh nhân đến cơ y tế có khả năng điều trị tai biến mạch máu não nhanh nhất có thể.

6. Làm gì khi bị tai biến mạch máu não?

Các triệu chứng bắt đầu của TIA và tai biến mạch máu não là như nhau. Không có cách nào để biết liệu đó chỉ là cơn thiếu máu não thoáng qua hay tai biến mạch máu não. Do đó, nếu bạn hoặc bất kỳ ai ở xung quanh có các dấu hiệu trên thì cần gọi cấp cứu ngay lập tức.

NÊN làm khi bị tai biến mạch máu não:

- Gọi xe cấp cứu hoặc taxi đưa người bị đột quỵ đến bệnh viện càng sớm càng tốt.

- Đỡ người bệnh nằm xuống để tránh ngã hoặc chấn thương, nằm nghiêng một bên với đầu hơi nâng cao để thúc đẩy lưu lượng máu. 

- Nếu người bệnh chảy dãi hoặc nôn, cần làm sạch để dễ thở.

- Nới lỏng quần áo để dễ thở hơn.

- Trong trường hợp bệnh nhân hôn mê, cần liên tục theo dõi, kiểm tra nhịp tim và nhịp thở. Nếu ngừng thở, hãy thực hiện hô hấp nhân tạo. 

 
Người bị tai biến mạch máu não cần được cấp cứu ngay lập tức

Tuyệt đối KHÔNG NÊN làm khi bị tai biến mạch máu não:

- Để người bệnh tự lái xe hoặc đưa người bệnh đến bệnh viện bằng xe máy, điều này có thể gây thêm chấn thương. 

- Chủ quan, mang tâm lý chờ đợi sự thuyên giảm tự nhiên. Tai biến mạch máu não kéo dài càng lâu càng nguy hiểm. 

- Cạo gió, bôi dầu hay sử dụng các biện pháp dân gian, truyền miệng để điều trị. Vì các biện pháp này không chỉ có thể gây nguy hiểm mà còn làm chậm trễ thời gian đưa người bệnh đến bệnh viện.

- Cho bệnh nhân ăn uống.

- Sử dụng các loại thuốc cấp cứu điều trị mà không có chỉ định của bác sĩ. Nhất là sử dụng aspirin vì nếu là đột quỵ xuất huyết não sẽ khiến tình trạng chảy máu trầm trọng hơn.

7. Điều trị tai biến mạch máu não như thế nào?

Thời gian là vàng để để cấp cứu cho người bị đột quỵ. Bởi vì cứ mỗi phút não bị thiếu oxy sẽ có gần 2 triệu tế bào não chết đi. Cấp cứu không thể đảo ngược quá trình này mà chỉ có thể ngăn chặn. Do đó, đưa người bị tai biến mạch máu não đến bệnh viện càng sớm thì khả năng điều trị sẽ càng cao.

Nếu là TIA, bác sĩ sẽ thăm khám và tìm kiếm nguyên nhân cũng như có biện pháp để điều trị phòng ngừa tai biến mạch máu não trong tương lai.

Nếu là tai biến mạch máu não, bác sĩ sẽ tiến hành cấp cứu ngay sau đó để tái tưới máu cho não nhằm hạn chế tổn thương thêm, đồng thời điều trị nguyên nhân, dự phòng đột quỵ trong tương lai.

Thời gian vàng để cấp cứu điều trị tai biến mạch máu não do thiếu máu là trong 3-4,5 giờ đầu kể từ khi xuất hiện triệu chứng. Trong thời gian này, có thể điều trị tái tưới máu cho não bằng phương pháp sử dụng thuốc tiêu sợi huyết (rt-PA). Qua 4,5 giờ sử dụng phương pháp lấy huyết khối bằng dụng cụ trong lòng mạch.

Thời gian vàng để cấp cứu điều trị tai biến mạch máu não do xuất huyết não là càng sớm càng tốt. Phương pháp điều trị phụ thuộc vào nguyên nhân, vị trí và mức độ chảy máu. 

Cần đặc biệt chú ý đến thời gian bắt đầu các triệu chứng của tai biến mạch máu não để thông báo cho bác sĩ.
 
Điều trị đột quỵ sớm để ngăn ngừa các biến chứng vận động

8. Biến chứng của tai biến mạch máu não 

Tai biến mạch máu não gây ra các biến chứng về thần kinh và vận động, có thể tạm thời hoặc vĩnh viễn. Biến chứng phụ thuộc vào thời gian não bị thiếu oxy và vị trí não bị đột quỵ.

Các biến chứng có thể gặp khi bị tai biến mạch máu não là:

- Liệt và các vấn đề vận động: Thường xảy ra ở một bên cơ thể đối diện với bên não bị tổn thương. Liệt ảnh hưởng mặt, tay, chân hoặc toàn bộ một bên cơ thể. Liệt gây mất một phần hoặc hoàn toàn khả năng vận động.

- Tổn thương phần não kiểm soát cơ nuốt: Gây khó nói, khó nuốt.

- Tổn thương tiểu não: Ảnh hưởng khả năng giữ thăng bằng và tư thế của cơ thể.

- Rối loạn cảm giác: Mất khả năng cảm giác sờ, đau, nhiệt độ hoặc vị trí; đau, tê hoặc ngứa râm ran (dị cảm).

- Mất kiểm soát nhu động ruột hoặc rối loạn tiểu tiện.

- Vấn đề về ngôn ngữ và chữ viết: Rối loạn khả năng nói, viết và hiểu ngôn ngữ; nặng hơn có thể mất khả năng nói, nghe hiểu, đọc, viết.

- Vấn đề về tư duy và trí nhớ: Mất trí nhớ hoặc gặp khó khăn trong việc suy nghĩ, học hỏi và nhận thức.

- Rối loạn cảm xúc: Sang chấn tâm lý do đột quỵ, phổ biến nhất là trầm cảm.

 
Kiểm tra huyết áp thường xuyên để phòng ngừa đột quỵ

9. Cách phòng ngừa tai biến mạch máu não 

Có thể phòng ngừa tai biến mạch máu não bằng các cách sau:

- Theo dõi huyết áp thường xuyên.

- Kiểm soát lượng cholesterol trong máu.

- Kiểm soát lượng đường trong máu.

- Tăng cường vận động.

- Có chế độ ăn lành mạnh.

- Giảm cân nếu bị thừa cân béo phì.

- Không hút thuốc.

- Trao đổi với bác sĩ về các loại thuốc mà bạn đang sử dụng.

Bạn nên đi khám sức khỏe để tầm soát đột quỵ định kỳ nếu có yếu tố nguy cơ, nhất là đã bị một cơn thiếu máu não thoáng qua hoặc từng bị đột quỵ trước đó. Tầm soát đột quỵ giúp phát hiện các vấn đề sức khỏe, các nguy cơ tiềm ẩn có thể dẫn đến đột quỵ. Từ đó được tư vấn và điều trị các yếu tố này, nhằm phòng ngừa tai biến mạch máu não.